De karakterstructuren van Reich en Lowen

“Iedere vorm van therapie dient óók lichaamsgerichte therapie te bevatten”, aldus Wilhelm Reich, grondlegger van de karakterstructuren. Emoties vinden namelijk niet alleen plaats in onze geest, maar ook in ons lichaam door een energielading die zich in ons lijf opbouwt. Dit betekent dat pijnlijke ervaringen zowel een geestelijk als een lichamelijk effect hebben.

De karakterstructuren van Reich en Lowen zijn naast Transactionele Analyse, Neuro Linguïstisch Programmeren (NLP) en Systemisch Werken een belangrijke pijler binnen onze opleidingen, workshops en coaching.

Hoe ontstaan karakterstructuren?

Als kind ben je zéér gevoelig voor de sociale context waarin je opgroeit en voor de gebeurtenissen in je omgeving. Je maakt situaties mee die liefdevol, emotioneel pijnlijk of confronterend zijn. Volgens Reich nestelen (pijnlijke) ervaringen zich in ons lichaam, wat van invloed is op hoe je als volwassene omgaat met (lastige) privé en werkgerelateerde situaties.

Het ontstaan van de karakterstructuren hangt nauw samen met de belangrijkste menselijke behoeftes in de eerste zeven levensjaren. Dit behoefteproces verloopt globaal genomen als volgt:

1. Ben ik welkom?
2. Is er voldoende psychische voeding?
3. Mag ik op eigen benen gaan staan?
4. Mag ik over mijn eigen lijf beschikken?
5. Mag ik vanuit mijn volledige (mannelijke of vrouwelijke) potentie leven?

Je ontwikkelt onbewust vaste patronen – karakterstructuren – waar je in het dagelijks leven telkens naar teruggrijpt als antwoord op jouw ervaringen rondom het wel of niet vervullen van jouw behoeften.

De structuren zijn een mengeling van: lichamelijke en psychische kenmerken, standpunten, gevoelens, beelden en gedragspatronen. Onder lichamelijke kenmerken vallen de spierspanning, motoriek, bouw en ademhaling.

Om verder uit te leggen hoe de karakterstructuren precies ontstaan moeten we in de bio-energetica, oftewel lichaamsgerichte therapie duiken.

Waarom Lichaamsgerichte therapie?

Jouw lichaam vertelt een verhaal. Het verhaal over hoe je met je emoties omgaat. Lichaamsgerichte therapie helpt je dit verhaal te ontrafelen. Oud zeer – met name die uit de eerste 5 levensjaren – verankert zich in het lichaam, in het bindweefsel, in de vorm van blokkades en spierspanningen.

Dit oud zeer is grofweg in 3 categorieën onder te verdelen:

Ervaringen die je je nog kunt herinneren

Als kind zeiden je ouders of verzorgers bijvoorbeeld tegen je dat je stil moest zijn als je een woede-uitbarsting had. Wat werd jouw reactie op je boze gevoelens? Of als je als jong kind vol overgave je liefde aan je ouders wilde geven, maar één of beide van hen waren niet in staat om jouw liefde volledig te ontvangen. Wat deed dit met je?

Ervaringen die jij je niet meer bewust kunt herinneren maar je lijf wel

Denk aan ervaringen die je als baby hebt opgedaan. Bijvoorbeeld, als je in een couveuse hebt gelegen waardoor je in de eerste weken van je leven weinig lichamelijk contact hebt gehad. Hoe heeft dit gemis zich genesteld in jouw lichaam?

Ervaringen van je voorouders die zich weerspiegelen in je lijf

Stel dat één of meerdere van jouw voorouders tijdens de Tweede Wereldoorlog in een concentratiekamp hebben gezeten, of de slavernij of een ander ernstige traumatische ervaring hebben meegemaakt. Dit trauma kan van generatie op generatie worden overgedragen – zowel mentaal, emotioneel als fysiek. Wat merk jij nog bewust of onbewust van de pijn die jouw voorouders hebben ervaren?

De leer van de karakterstructuren gaat ervan uit dat de (mate van) spierspanning in jouw lijf de manier toont waarop jij jezelf handhaaft in moeilijke situaties, wat weer van invloed is op jouw emotionele en communicatieve staat van zijn in het moment. Bal je bijvoorbeeld je vuisten om je woede te onderdrukken? Of laat je automatisch je schouders hangen en ga je voorovergebogen lopen als iemand kritiek op jou heeft geuit? Trekt je keel zich dusdanig samen als je je verdrietig voelt dat het zelfs lastig slikken is? En hoe zit het met je ademhaling, is die natuurlijk of oppervlakkig en krampachtig?

Tijdens het opgroeien worden we geconfronteerd met de uitdagingen van de wereld waarin wij leven. Bepaalde van onze behoeften worden genegeerd. En we ervaren teleurstellingen. Dit heeft een impact op onze natuurlijke manier van ademhalen. Onze adem wordt onregelmatig, of we houden onze adem in. In- en uitademing raken van elkaar gescheiden, verliezen hun naadloze continuïteit en worden oppervlakkiger en krampachtiger. Deze verstoorde ademhaling heeft invloed op ons welzijn.

Als we vrij en volledig ademhalen, voelen we ons ook vrij en volledig. Als onze ademhaling is verstoord, verliezen we onze gronding in de wereld om ons heen, houden we op ons daarmee te vereenzelvigen, en ontwikkelen we ons tot afgescheiden, verloren, eenzame en angstige wezens.

Met behulp van lichaamsgerichte therapie word je je gewaar van jouw karakterstructuren en leer je hoe je de opgeslagen spanning in het lijf kunt ontladen. Zo kan de levensenergie weer vrij stromen, is er sprake van een groter zelfbewustzijn en betere zelfexpressie en sta je opnieuw in contact met je oorspronkelijke, natuurlijke kern.

Wilhelm Reich

De Oostenrijks-Amerikaanse psychiater en psychoanalyticus Wilhelm Reich (1897 – 1957) stelde vast dat er een verbinding is tussen lichaamsbouw en karakter. Hij is hiermee de grondlegger van de karakterstructuren en musculaire therapie én wordt beschouwd als de voorloper van de bio-energetica.

De karakterstructuren hebben hun wortels in de psychoanalyse. Reich was een leerling en groot bewonderaar van Sigmund Freud, voor zijn werk putte hij dan ook veel inspiratie uit diens theorieën. Freud beschouwde Reich op zijn beurt als een briljant professional. Beide mannen werden in hun tijd gezien als controversieel binnen de op zichzelf reeds omstreden discipline van de psychoanalyse.

Reich was er heilig van overtuigd dat de klassieke psychoanalytische methode niet effectief was. Dit maakte hem zowel geliefd als gehaat. Maar juist door zijn tijd voor te zijn, heeft Reich vele andere intellectuelen beïnvloed, waaronder Fritz Perls met zijn veelgeprezen gestalttherapie. Psychotherapeut Alexander Lowen, leerling van Reich, heeft de bio-energetica verder uitgewerkt tot de vorm zoals we die tegenwoordig kennen en gebruiken. Vandaar dat het gedachtegoed rondom de karakterstructuren vaak wordt aangeduid met ‘De karakterstructuren van Reich en Lowen.’

De 5 karakterstructuren van Reich en Lowen

In het gedachtegoed van de karakterstructuren worden 5 primaire structuren onderscheiden: de Schizoïde karakterstructuur, de Orale karakterstructuur, de Psychopathische karakterstructuur, de Masochistische karakterstructuur en de Rigide karakterstructuur.

Hieronder gaan we kort in op de belangrijkste kenmerken van de karakterstructuren:

De Schizoïde karakterstructuur

Periode: helft zwangerschap – 4 maanden

Behoefte: je eerste behoefte als baby is om je welkom en geborgen te voelen. Is hier onvoldoende sprake van, dan kun je letterlijk en figuurlijk niet helemaal ‘landen’ in de wereld en ontstaat er een splitsing. De term schizoïde is niet voor niets afgeleid van het woord schisis uit het Oud Grieks, wat splitsing betekent.

Taak: de belangrijkste taak die hoort bij deze structuur is om ‘deelnemer’ te worden door te aarden in je eigen lichaam en relaties aan te gaan van hart tot hart.

Vanuit een schizoïde karakterstructuur plaats je jezelf bij voorkeur buiten een groep. Die vind je te druk. Je houdt meer van ruimte en een vrij uitzicht. Als van jou wordt gevraagd om in een kring te gaan zitten, plaats jij onbewust je stoel net wat naar achteren, zodat je iets buiten de kring zit. Je bent immers liever waarnemer dan deelnemer.

Jij hebt een duidelijke visie. Wordt aan jou de vraag gesteld: ´Welke ideeën en beelden heb je hierbij?´ dan pluk je het antwoord zo uit de hemel. Je uitdaging is om al de creatieve ideeën waarmee je rondloopt te laten ‘landen’. Hoe vertaalt het idee zich in tastbare realiteit en breng je het over op anderen? Dat vind je meestal maar gedoe.

In je jonge jaren ben je ergens heel erg van geschrokken. Je miste basisbehoeftes als veiligheid en geborgenheid maar als baby’tje was je regelruimte om hier iets aan te doen natuurlijk zeer beperkt. Je beste keuze was om psychisch te vertrekken, dus koos je voor de weg omhoog. Naar het hoofd. Je bent je gaan dissociëren van anderen. Van de rest van je lijf.

Ook in je latere leven ben je geregeld afwezig. Soms verdwaal je in je intellect en je hebt de gewoonte je bijzonder voor te doen. Dit maakt je wat ongrijpbaar voor de ander.

Fysieke kenmerken behorende bij de schizoïde karakterstructuur zijn onder andere een houterig en hoekig lijf; lichaamsonderdelen lijken niet bij elkaar te horen. Kijkt een ander jou in de ogen aan, dan ziet die een afwezige en zoekende blik.

De Orale karakterstructuur

Periode: 0 – 12 maanden

Behoefte: je belangrijkste behoeftes na je veilig en welkom voelen zijn fysieke en emotionele voeding en vervulling. Ervaar je structureel een tekort aan voeding dan internaliseer je een gevoel van `tekort´ hebben en heb je de neiging om je bovenmatig vast te houden aan alles wat je dierbaar is.

Taak: de belangrijkste taak die hoort bij deze structuur is om voeding te halen uit je eigen innerlijke bron en emotioneel zelf-standig te worden: op je eigen benen te leren staan

Vanuit een orale karakterstructuur zie je goed wat anderen nodig hebben. Je verwent hen graag. Een centrale overtuiging van jou is: ‘als ik geef mag ik bestaan’. Op een feestje pak jij het dienblad vol met lekkere hapjes om uit te delen. Geven is jouw manier van contact maken.

Tegelijkertijd voel je je als gever ook slachtoffer. Je ervaart angst om alleen gelaten te worden. Je hebt veel behoefte aan aandacht. Je bent gevoelig voor verslavingen. En je vindt het moeilijk op eigen benen te staan. Waar komen deze gevoelens vandaan?

Als jouw behoeften in je jonge jaren structureel niet werden gezien of erkend, dan kan je de neiging hebben ontwikkeld om dit tekort onbewust als uitgangspunt te nemen. Jouw levenshouding is: `er is altijd een tekort, er is niet genoeg voor mij´. Ter compensatie ga je overmatig geven – om de leegte in jezelf op te vullen en in de verwachting dat je door te geven ook zal terugkrijgen. Je geven is daarmee niet vrijblijvend; je doet eigenlijk een appél op de ander.

De fysieke kenmerken behorende bij de orale karakterstructuur zijn onder andere: een zwak spierstelsel, een vragende en smekende blik in ogen, een oppervlakkige ademhaling, een breed onderlichaam en smal bovenlichaam en een overspanning in de bekken, onderrug, nek en schouders.

De Psychopathische karakterstructuur

Periode: 1,5 – 3 jaar

Behoefte: je belangrijkste behoefte in deze periode is het zelf te gaan doen. Je wilt eropuit trekken en grenzen verleggen en je wilt ook weer veilig thuis kunnen komen als dat nodig is. Wanneer dit niet mogelijk is, leer je jezelf groter voor te doen dan je bent. Op je tenen lopen en jezelf overschatten wordt je standaard, waarbij je bent beschadigd in je vertrouwen in anderen. De veiligheid om weer terug te keren ontbrak immers.

Taak: de taak die hoort bij deze structuur is het ontwikkelen van vertrouwen in anderen, in (de natuurwetten van) de wereld in het algemeen en in je eigen innerlijke basis

Je neemt in een groep gemakkelijk de rol van informeel leider op je wanneer jij een psychopathische karakterstructuur hebt ontwikkeld als antwoord op je omgeving. Je bent namelijk gefocust op wat er moet gebeuren. Je bent actiegericht, dominant, een echte doener en je hakt graag knopen door. Je bent bereid je nek uit te steken en risico te nemen. Fouten maken zie je als een risico van het vak. `Act now, apologize later´ is een credo waarin je je makkelijk herkent.

Maar alles heeft een keerzijde, jouw enorme taakgerichtheid zorgt ervoor dat de relatie met jezelf en de ander ondergesneeuwd raakt. Je houdt je niet echt bezig met je eigen of andermans gevoelens. Je ziet jezelf als een `selfmade (wo-)man´ en jouw kordate houding roept soms angst op bij anderen, in het bijzonder bij degenen die minder in contact staan met hun eigen angst.

Wat is er eigenlijk aan de hand? De `selfmade (wo-)man´ bestaat niet, het is een typisch psychopathische gedachte. Want in feite staat iedereen op de schouders van z’n voorouders en van z’n omgeving. Diep van binnen voel je je dan ook kleiner dan je je voordoet, al merk je dat soms zelf niet. Je loopt rond met de angst om door de mand te vallen. Je individualistische en kordate manier van in de wereld staan komen voort uit het feit dat jij als kind vroeg op eigen benen moest staan. Uit noodzaak. Als kind miste je een goed vangnet, waardoor je het basisvertrouwen in jouw ouders/verzorgers bent verloren.

Fysieke kenmerken behorende bij de psychopathische karakterstructuur zijn onder andere stijve benen en instabiele enkels, blokkades in hals, nek en schouders, een hoge ademhaling, het lichaam maakt een opgeblazen indruk en je kijkt dwingend en wantrouwend uit je ogen.

De Masochistische karakterstructuur

Periode: 1,5 – 3 jaar

Behoefte: na je zelfstandigheid ontdekken krijg je behoefte om over je eigen lijf en daarmee over je eigen leven te beschikken. Jij wilt bepalen wat er in gaat (qua eten) en wat er uit gaat (qua naar de wc gaan). Als te veel beperking wordt gelegd op je autonomie verlies je je vermogen tot een goede zelfexpressie en ontwikkel je geen sterke eigen wil. Je leert dat behoeftes buiten jou belangrijker zijn dan je eigen behoeftes.

Taak: de belangrijkste taak is om balans te vinden tussen je verantwoordelijkheidsgevoel voor een ander en wat goed is voor jouzelf.

Heb je een masochistische karakterstructuur dan herken je ongetwijfeld jouw voorliefde voor de energie van de nacht, de zwaarte en het lijden. Er is namelijk vanuit deze structuur vaak een grote fusie met lijden. Je hebt de wereld namelijk leren kennen als een plek waar ook behoorlijk wat lijden is.

In een groep ben jij degene die wacht totdat de diepgaande thema´s aan bod komen en je trekt mensen aan die zich met hun sores bij jou melden. Dat geeft jou ook veel. Je bent immers gewend om anderen te dragen en je onderzoekt graag de diepere betekenis van wat er speelt. Je bent dus zeer gevoelig voor en enorm betrokken bij het leed van een ander. Zelfs op een feestje zoek jij e diepgang op, wat ertoe kan leiden dat je tijdens een avondje stappen in een emotioneel moeras wordt gezogen. Wanneer je wel lol maakt, kan je je snel schuldig voelen. Wie ben jij namelijk om lol te hebben terwijl er zoveel leed in de wereld is?

Waarom voel je je zo aangetrokken tot donkerte? Je bent gaan geloven dat het leven héél zwaar is omdat je als kind veel zwaarte in je omgeving hebt gezien. In het contact met de zwaarte ben je je gaan afsplitsen van je eigen licht. Je hebt je woede opgekropt. Je voelt je lusteloos. Je kunt moeilijk nee zeggen. Jouw wil is in meer of mindere mate gebroken doordat jouw ouders/verzorgers jouw Ja of Nee als kind meestal niet respecteerden, waarmee ze voorbijgingen aan jouw behoeften. Een mooie uitdaging is om je ingehouden woede te laten stromen. Zelfexpressie kan hier een mooie rol in spelen. Daarnaast is het belangrijk te durven genieten, ook als met de ander niet alles goed gaat. Geluk vraagt immers schuld.

De fysieke kenmerken van een persoon met een masochistische karakterstructuur zijn onder andere sterke, stramme benen en voeten, een fors lijf met een ingetrokken hoofd, een onschuldige, naïeve blik in de ogen, een aangespannen anus, moeite met ademen in de buik en slecht werkende spijsverteringsorganen.

De Rigide karakterstructuur

Periode: 3 – 5 jaar

Behoefte: je behoefte in deze periode is volledig erkend te worden in je (jongen of meisje) zijn. Bij een gemis hieraan ontwikkel je een diepe kwetsing (op identiteitsniveau) en trekt het hart zich terug

Taak: je taak is om jezelf te durven openen in een relatie, zowel in intimiteit als in seksualiteit

Met een rigide karakterstructuur is je uitdaging om van de uiterlijke vorm naar de essentie te gaan. Je mag leren dat authentiek zijn goed genoeg is en dat liefde onvoorwaardelijk in plaats van voorwaardelijk is. Liefde is ook voor jou bestemd en het is aan jou om jezelf te openen en te leren genieten van intimiteit.

Je hebt enorm veel oog voor schoonheid. Je ziet de potentie van een ruimte en van de omgeving waarin je je bevindt. Als een ware prinses of prins op de troon zie je erop toe dat alles er piekfijn en bijzonder uitziet. Maar in je focus op vorm, zie je de essentie vaak over het hoofd en vergeet je de intentie achter al die schoonheid. Je kunt daarom minder warm en hartelijk overkomen dan je van nature bent.

Een oorzaak van jouw focus op het esthetische is dat je gekwetst bent in de liefde. Hoogstwaarschijnlijk al op jonge leeftijd. Je wilde je liefde geven aan je ouders/verzorgers maar één of beide van hen waren niet in staat die te ontvangen. Als je als kind niet vol ontmoet wordt, ontstaat een diepe kwetsing (op identiteitsniveau). Als peuter en kleuter sta je immers al vol in contact met emoties als schaamte en schuld. Jouw masker wordt perfectie en afstand, en je koestert de illusie dat je alles zó goed voor elkaar hebt, dat niemand je meer kan afwijzen.

Alles is erop gericht om deze afwijzing te voorkomen: je wilt foutloos zijn, je maakt stappenplannen, je ontwikkelt procedures, je wedijvert met een ander en je bent over-ambitieus. Tegelijkertijd ervaar je moeite met intimiteit en worstel je met de angst om niet te voldoen aan de verwachtingen van de ander.

De fysieke kenmerken van een persoon met een rigide karakterstructuur zijn onder andere een rank lichaam, sierlijk in gebaar en beweging, een mooie maar overgevoelige huid, een aanzienlijke spanning in de buitenste spierlagen, een rechte en stijve rug, een gespannen, afgebakende ademhaling en heldere maar harde ogen.

Meer leren over lichaamsgerichte therapie en de karakterstructuren?

Reich was zijn tijd ver vooruit maar gelukkig wint lichaamsgericht werken sterk aan terrein! Lichaamsgericht coachen, ook wel (energetisch) lichaamswerk, is erop gericht om fysieke spanningen en blokkades op te sporen en op te heffen, zodat je je weer vrijer voelt in je lijf, de natuurlijke levensenergie weer kan stromen en onbenut potentieel weer benut kan worden.

Wil je meer leren over lichaamsgericht coachen en de karakterstructuren van Reich en Lowen? Dit kan in onze verdiepingsopleiding Coachen met Karakter. Naast lichaamsgericht werken en de karakterstructuren vormt systemisch werken een belangrijke pijler van deze opleiding.